Εισαγωγή, ΕΝΟΤΗΤΑ 1 - Συνάντηση στο πλοίο

 Μικρά βήματα στα Αρχαία Ελληνικά με οδηγό την Καθαρεύουσα 

Η ιδέα είναι παλιά και γνωστή. Η Καθαρεύουσα μπορεί να αποτελέσει «γέφυρα» στην πορεία προς την κατάκτηση των Αρχαίων Ελληνικών, καθώς είναι κοντά στα Νέα Ελληνικά, αλλά, ταυτόχρονα, περιέχει και στοιχεία της Αρχαίας Ελληνικής. Ίσως να μην συναντάμε πολλά απαρέμφατα στην Καθαρεύουσα, μπορεί να απουσιάζουν οι ευκτικές και οι αρχαίοι παρακείμενοι, αλλά μπορούμε να αποκτήσουμε μια χρήσιμη οικειότητα με μετοχές και προθέσεις, να γνωρίσουμε τις αρχαίες κλίσεις ουσιαστικών, επιθέτων και αντωνυμιών, να κάνουμε ουσιαστικά βήματα στην εκμάθηση λέξεων και φράσεων. Καθώς όλα αυτά, στην Καθαρεύουσα, βρίσκονται σε ένα πολύ πιο γνώριμο γλωσσικό/πολιτισμικό περιβάλλον σε σχέση με τα αρχαία κείμενα, γίνονται εύκολα κατανοητά στο σύγχρονο Έλληνα αναγνώστη. Στη συνέχεια, μπορούν να αποτελέσουν μια αξιόλογη «προίκα» για όσους θέλουν να βαδίσουν στα μονοπάτια των αρχαίων συγγραφέων. Καθόλου ευκαταφρόνητη και «παράπλευρη ωφέλεια»: η επαφή με τους λογοτέχνες του 19^ου αιώνα, της εποχής που η νεοελληνική πεζογραφία έκανε αποφασιστικά βήματα και επεξεργαζόταν τα βιώματα και τις αναζητήσεις, τους προβληματισμούς, τις απογοητεύσεις και τις χαρές των Ελλήνων κατά τα πρώτα εκατό χρόνια της Ανεξαρτησίας.

Το υλικό που προτείνουμε μπορεί να χρησιμοποιηθεί από συναδέλφους και μαθητές εξ ολοκλήρου ή κατά περίπτωση, για την εξοικείωση με επιμέρους στοιχεία που σχετίζονται με γραμματικά/συντακτικά/λεξιλογικά θέματα.

Οι ιδέες και οι υποδείξεις που πιθανόν μας κάνετε, θα μας βοηθήσουν να εμπλουτίσουμε και να δυναμώσουμε την πρότασή μας.

 

Σε κάθε ενότητα μπορούμε:

1. Να κάνουμε (τουλάχιστον) 2 προσεκτικές αναγνώσεις του κειμένου, λαμβάνοντας υπόψη την στίξη και τον τονισμό.
2. Να συζητήσουμε το περιεχόμενο του κειμένου (δίνοντας, ενδεχομένως, κάποια στοιχεία για τον συγγραφέα και το έργο του)
3. Να εντοπίσουμε τις μετοχές και να αποδώσουμε το νόημά τους.
4. Να ασχοληθούμε με μια ή περισσότερες προθέσεις
5. Να γνωρίσουμε / αποσαφηνίσουμε λέξεις και φράσεις, ώστε να γίνει πλήρως κατανοητό το νόημα του κειμένου
6. Να κάνουμε την τελική ανάγνωση, έχοντας πλέον εξοικειωθεί με το κείμενο.
7. Να «αποχαιρετίσουμε» το κείμενο, με την παρουσίαση κάποιων γραμματικών  στοιχείων (ουσιαστικών, επιθέτων, αντωνυμιών, ρηματικών τύπων).

 

Στις ενότητες ανακεφαλαίωσης – συμπλήρωσης – εμβάθυνσης μπορούμε να επιχειρήσουμε την πληρέστερη κατανόηση και την εμπέδωση των γνώσεων που αποκτήθηκαν.

Ομάδα Φιλολόγων

ΕΝΟΤΗΤΑ 1

Συνάντηση στο πλοίο          (Γεώργιος Βιζυηνός,  Μεταξύ Πειραιώς και Νεαπολέως)

                                       Κείμενο

 

Ἀνήκων εἰς ἐκείνους οἱ ὁποῖοι ποτὲ δὲν τὰ ἔχουν καλὰ μὲ τὴν θάλασσαν, ὅταν ἔθεσα τὸν πόδα ἐπὶ τοῦ καταστρώματος τοῦ κολοσσοῦ ἐκείνου ᾐσθάνθην ἓν εἶδος ἀφοβίας πρὸς τὸ ὑγρὸν στοιχεῖον."Rio Grande" ὠνομάζετο τὸ ἀτμόπλοιον, καὶ τὸ ὄνομα ἥρμοζεν εἰς τὸ πρᾶγμα, διότι ἦτο ἀληθῶς μέγα πλοῖον. Εἶχε φθάσει ἀργότερον τοῦ δέοντος εἰς Πειραιᾶ, καὶ ὁ ἥλιος ἀνέτειλε πολὺ πρὶν παραλάβῃ τοὺς ἐξ Ἑλλάδος ἐπιβάτας, ἐνῷ, κατὰ τὸ δρομολόγιόν του, ὤφειλε νὰ καταλίπῃ τὸν λιμένα δύο ὥρας μετὰ τὸ μεσονύκτιον.Τὰ ἀτρεμοῦντα ὕδατα τοῦ λιμένος μοὶ ἐφαίνοντο ἀπολέσαντα τὴν εὐκινησίαν αὐτῶν μόνο καὶ μόνον ὡς ἐκ τοῦ τεραστίου βάρους τοῦ πλοίου.

Ἐπρόκειτο νὰ πλεύσω μέχρι Νεαπόλεως· καὶ ἐπειδὴ ἐμέλλομεν ἀναμφιβόλως νὰ ἔχωμεν καλοκαιρίαν, ἤρχισα νὰ περιεργάζωμαι τοὺς συνεπιβάτας μήπως εὕρω τινὰς γνωστούς, ἢ καταλλήλους πρὸς σύναψιν σχέσεων. Ὁ πλοῦς εἶναι μακρός, ἐσκέφθην, καὶ θὰ ἔχω ἐπαρκῆ χρόνον νὰ ἀπολαύσω τὰς καλλονὰς τῆς φύσεως κατὰ μόνας, νὰ συναναστραφῶ καὶ ἀνθρώπους ἐν κοινῷ. Καὶ ἡτοιμαζόμην νὰ ἐπιστρέψω εἰς τὸ κατάστρωμα, ὅτε ἤκουσα ἐλαφρὰ ποδοπατήματα γυναικὸς κατερχομένης τὰς βαθμίδας τῆς κλίμακος κατά τινα ρυθμόν, πρὸς ὃν καὶ ὑπέψαλλεν ἡδέως εὔθυμον καὶ ζωηρὸν ἆσμα εἰς γλῶσσαν, ἧς τὴν ἐθνικότητα μόλις ἐπρόφθασα νὰ διακρίνω.

«Καλὴ μέρα, Κανάτα!» ἀνεφώνησεν ἡ μικρά, ὡς μὲ εἶδε  «Βάλλω στοίχημα πὼς δὲν μ' ἐνθυμεῖσθε πλέον!» ἐψέλλισεν ἔπειτα  ἀμηχάνως ἡ κόρη καὶ ἀπέσυρε τὴν χεῖρά της ἐκ τῆς ἐδικῆς μου, μετανοοῦσα προφανῶς διὰ τὴν ἀδιάκριτον οἰκειότητα μεθ' ἧς τὴν προσέφερεν.«Καλὴ μέρα» ἀπήντησα ἐγὼ ἐν τῷ μεταξύ, ἀμηχανῶν ἔτι μᾶλλον ἢ ἐκείνη, καὶ ἐξετάζων τὸ πρόσωπον αὐτῆς μετὰ περιεργίας.

 

Εντοπισμός μετοχών και απόδοση του νοήματός τους

 

Η ΑΕ μας επιφυλάσσει πολλές εκπλήξεις. Μια τέτοια έκπληξη είναι οι μετοχές. Λέξεις που παράγονται από το θέμα ενός ρήματος και έχουν τις ίδιες καταλήξεις με τα επίθετα. Και το πιο γοητευτικό: οι μετοχές μεταφράζονται με διάφορους τρόπους, ανάλογα με τα συμφραζόμενα, με βάση το χρόνο τους ή ακόμη και με τη δύναμη της φαντασίας μας… Το κείμενό μας αρχίζει με μια μετοχή: Ἀνήκων. Θεωρητικά μπορούμε να την μεταφράσουμε «επειδή ανήκω», «παρόλο που ανήκω», «ανήκοντας» κλπ…

 

1.

Ἀνήκων εἰς ἐκείνους οἱ ὁποῖοι ποτὲ δὲν τὰ ἔχουν καλὰ μὲ τὴν θάλασσαν…  ᾐσθάνθην ἓν εἶδος ἀφοβίας πρὸς τὸ ὑγρὸν στοιχεῖον.

Ο αφηγητής αναφέρει ότι δεν έχει καλή σχέση με τη θάλασσα και παρ’ όλα αυτά δεν ένιωθε πια φόβο για το νερό. Έτσι, αποδίδουμε:

Παρόλο που ανήκω σ’ εκείνους που ποτέ δεν έχουν καλή σχέση με τη θάλασσα, αισθάνθηκα ένα είδος αφοβίας για το νερό.

 

2.

Τὰ ἀτρεμοῦντα ὕδατα τοῦ λιμένος μοὶ ἐφαίνοντο ἀπολέσαντα τὴν εὐκινησίαν αὐτῶν.

Η μετοχή ἀπολέσαντα σχετίζεται με τα ὕδατα. Νοηματικά, η λέξη ἀπολέσαντα δηλώνει την απώλεια, το χάσιμο. Αποδίδουμε:

Τα ήσυχα νερά του λιμανιού μου φαίνονταν ότι έχασαν την ευκινησία τους

 

3.

Ἤκουσα ἐλαφρὰ ποδοπατήματα γυναικὸς κατερχομένης

Η μετοχή κατερχομένης βρίσκεται δίπλα στη λέξη γυναικὸς. Είναι στον ίδιο αριθμό, στην ίδια πτώση και στο ίδιο γένος.  Αποδίδουμε:

Άκουσα ελαφρά βήματα μιας γυναίκας που κατέβαινε.

 

4.

Ἀπέσυρε τὴν χεῖρά της ἐκ τῆς ἐδικῆς μου, μετανοοῦσα προφανῶς διὰ τὴν ἀδιάκριτον οἰκειότητα.

Εδώ η μετοχή μετανοοῦσα μας φανερώνει την αιτία για την οποία η κοπέλα απομάκρυνε το χέρι της από το χέρι του αφηγητή. Αποδίδουμε:

Απομάκρυνε το χέρι της από το δικό μου, επειδή μετάνιωσε προφανώς για την αδιάκριτη οικειότητα.

 

5.

Ἀπήντησα ἐγὼ ἐν τῷ μεταξύ, ἀμηχανῶν καὶ ἐξετάζων τὸ πρόσωπον αὐτῆς.

Οι μετοχές φανερώνουν τι έκανε ο αφηγητής την ώρα που απάντησε στην κοπέλα. Αποδίδουμε:

Απάντησα εγώ στο μεταξύ καθώς έδειχνα αμηχανία και εξέταζα το πρόσωπό  της.

 

Η πρόθεση «μετὰ»

 

Έχεις παρατηρήσει ότι λέμε  «μετά Χριστόν» και «μετά χαράς»;  Γιατί με την ίδια πρόθεση «μετά» χρησιμοποιούμε δύο διαφορετικές πτώσεις; Χριστόν-αιτιατική και χαράς-γενική; Διότι η πρόθεση «μετά» όταν έχει δίπλα μια αιτιατική,  δηλώνει τον χρόνο και όταν έχει μια γενική, δηλώνει τον τρόπο (ή τη συνοδεία). Γι’ αυτό αποδίδουμε:

 

μετὰ τὸ μεσονύκτιον (αιτιατική) = μετά τα μεσάνυχτα [πότε;]

μετὰ περιεργίας (γενική) = με περιέργεια [πώς;]

 

                                Επεξηγηματικά

1.

ἀργότερον τοῦ δέοντος	πιο αργά από ό,τι έπρεπε
μοὶ	σ’ εμένα, μου
κατὰ μόνας	μόνος, κατ’ ιδίαν
ἐν κοινῷ	μαζί με άλλους, από κοινού
κατά τινα ρυθμόν	με κάποιον ρυθμό
ἡδέως	με ευχαρίστηση
ἔτι μᾶλλον ἢ ἐκείνη	ακόμη περισσότερο από εκείνη

 

2. Υπάρχουν αρκετοί τρόποι για να πούμε «όταν» στη ΑΕ, όπως: ὅτε και ὡς

3. Οποίος, οποία, οποίο… ή αλλιώς: ὅς, ἥ, ὅ (αναφορική αντωνυμία)

          πρὸς ὃν = προς τον οποίο

          ἧς τὴν ἐθνικότητα = της οποίας την εθνικότητα

          μεθ' ἧς (μετά + ἧς)  = με την οποία

 

 

Ολοκληρώνοντας την Ενότητα 1

 

Η κλίση της αναφορικής αντωνυμίας ὅς, ἥ, ὅ

 Κλίνουμε όπως το άρθρο, χωρίς το «τ» Π.χ. η γενική του αρσενικού και του θηλυκού είναι  οὗ (του χωρίς τ) και ἧς (της χωρίς τ). Με τον ίδιο τρόπο και η αιτιατική: ὅν (τον χωρίς τ) και ἥν (την χωρίς τ). Έτσι έχουμε:

 

Ενικός αριθμός
	Αρσενικό	Θηλυκό	Ουδέτερο
Ονομαστική	ὃς	ἣ	ὃ
Γενική	οὗ	ἧς	οὗ
Δοτική	ᾧ	ᾗ	ᾧ
Αιτιατική	ὃν	ἣν	ὃ
Πληθυντικός αριθμός
	Αρσενικό	Θηλυκό	Ουδέτερο
Ονομαστική	oἳ	αἱ	ἃ
Γενική	ὧν	ὧν	ὧν
Δοτική	οἷς	αἷς	οἷς
Αιτιατική	οὓς	ἃς	ἃ

Δεν ξεχνάμε ότι παντού έχουμε δασεία (῾)

 

Το ουσιαστικό  ἡ γυνή   (Η γυναίκα με… αρχαιοπρεπή εμφάνιση)

 

	Ενικός αριθμός	Πληθυντικός αριθμός
Ονομαστική	ἡ γυνή	αἱ γυναῖκες
Γενική	τῆς γυναικός	τῶν γυναικῶν
Δοτική	τῇ γυναικί	ταῖς γυναιξί(ν)
Αιτιατική	τὴν γυναῖκα	τὰς γυναῖκας
Κλητική	(ὦ) γύναι	(ὦ) γυναῖκες